Chủ biên PGS.TS. Mai Trọng Khoa LỜI NÓI ĐẦU Trong những năm gần đây, tỷ lệ người mới mắc và chết do ung thư có xu hướng ngày càng tăng ở hầu hết các quốc gia trên thế giới, nhất là ở các nước nghèo, các nước đang phát triển, trong đó có Việt Nam. Theo Globocan 2012, trên thế giới hằng năm có khoảng 14,1 triệu người mới mắc bệnh ung thư và 8,2 triệu người tử vong do ung thư. Tại Việt Nam hằng năm có khoảng 125.000 trường hợp ung thư mới mắc và 97.400 người tử vong do ung thư, 5 loại bệnh ung thư hay gặp tính chung cho cả hai giới là ung thư gan, phổi, dạ dày, vú, đại trực tràng. Hiện nay, cùng với sự tiến bộ của công nghệ sinh học, nhiều cơ chế gây bệnh ung thư đã dần được sáng tỏ. Nhiều phương pháp chẩn đoán và điều trị ung thư mới, hiện đại đã ra đời như các xét nghiệm sinh học phân tử, di truyền, đột biến gen, PET/CT, PET/MRI... và đặc biệt là các tiến bộ trong điều trị như điều trị đích, điều trị miễn dịch, xạ trị, hóa trị… Nhiều thuốc điều trị đích hay nhắm trúng đích (Targeted therapy) đã ra đời, bao gồm các kháng thể đơn dòng, thuốc phân tử nhỏ, cũng như các thuốc điều trị theo cơ chế miễn dịch… đã mở ra hướng điều trị mới, phối hợp với các phương pháp điều trị phẫu thuật, xạ trị, hóa trị… nhằm nâng cao hiệu quả và cải thiện chất lượng sống cho các bệnh nhân ung thư. Khái niệm về điều trị đích (liệu pháp nhắm đích phân tử, liệu pháp nhắm trúng đích) là dùng các chất để ngăn chặn sự phát triển của tế bào ung thư bằng cách tác động vào các phân tử đặc hiệu (các đích phân tử - molecular targets), cần thiết cho quá trình sinh ung thư và phát triển khối u. Điều trị đích có thể tác động vào các thụ thể nằm trên màng tế bào hoặc trong màng tế bào. Điều trị đích đã được áp dụng nhiều năm nay tại nhiều nước trên thế giới và thực sự đã trở thành một phương pháp điều trị không thể thiếu được trong thực tế lâm sàng. Tại Việt Nam, điều trị đích mới được áp dụng khoảng 10 năm trở lại, nhưng đã chứng minh được hiệu quả, tác dụng của phương pháp điều trị này. Tuy nhiên, các tài liệu liên quan đến điều trị đích bằng tiếng Việt hiện nay chưa nhiều và cho đến nay vẫn chưa có một quyển sách viết chuyên sâu về vấn đề này. Nhằm đáp ứng nhu cầu tìm hiểu một cách hệ thống về điều trị đích một số bệnh ung thư, các ứng dụng trong lâm sàng, cũng như giới thiệu và minh họa bằng các ca lâm sàng cụ thể trên bệnh nhân ung thư người Việt Nam…, chúng tôi đã viết cuốn “Kháng thể đơn dòng và phân tử nhỏ trong điều trị bệnh ung thư”. Cuốn sách gồm hai phần: Phần 1 đề cập đến các kiến thức cơ bản về cơ chế sinh bệnh ung thư, điều trị đích bệnh ung thư, hiện tượng kháng thuốc…; Phần 2 đề cập đến điều trị đích một số bệnh ung thư thường gặp. Đây là một tài liệu vừa cung cấp các khái niệm cơ bản về gen... vừa mang tính hướng dẫn trong thực hành lâm sàng về điều trị đích, có minh họa các ca lâm sàng, có tính cập nhật.... Chúng tôi hy vọng cuốn sách sẽ là tài liệu hữu ích cho các bạn đọc ở một số lĩnh vực liên quan, nhất là các cán bộ đã, đang và sẽ công tác trong chuyên ngành ung thư. Tác giả xin chân thành cảm ơn và bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới tập thể các giáo sư, bác sĩ, cử nhân sinh học, kỹ thuật viên và các đồng nghiệp tại Đơn vị gen trị liệu, Trung tâm Y học hạt nhân và Ung bướu - Bệnh viện Bạch Mai và các đồng nghiệp ở một số Bệnh viện, Trường Đại học… Đặc biệt tác giả xin chân thành cảm ơn TS. Phạm Cẩm Phương, PGS.TS. Trần Đình Hà, PGS.TS. Lê Chính Đại, PGS.TS. Nguyễn Văn Kình, TS. Nguyễn Quốc Tuấn, TS. Nguyễn Huy Bình, TS. Nguyễn Thuận Lợi, ThS. Nguyễn Tiến Lung, ThS. Ngô Thị Thu Hiền, BS. Nguyễn Tuấn Anh, BS. Trần Hải Bình, ThS. Nguyễn Thị The, ThS. Nguyễn Thành Chương, TS. Phạm Văn Thái, ThS. Vương Ngọc Dương, TS. Nguyễn Quang Hùng, ThS. Trần Ngọc Hải, ThS. Vũ Hữu Khiêm, ThS. Ngô Trường Sơn, ThS. Nguyễn Thanh Hùng, ThS. Nguyễn Thế Thu, ThS. Đoàn Xuân Trường, ThS. Thiều Thị Hằng, BS. Nguyễn Xuân Thanh, CN. Khuất Lệ Thúy, CN. Vũ Lệ Thương vv…, đã giúp đỡ, động viên khích lệ tác giả cũng như đồng hành cùng tác giả trong suốt quá trình hoàn thiện cuốn sách này. Ngoài ra, tác giả cũng xin được gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc tới PGS. TS. Võ Thị Thương Lan, Trưởng phòng Thí nghiệm Sinh Y - Khoa Sinh học, Trường Đại học Khoa học tự nhiên - Đại học quốc gia Hà Nội đã dành nhiều thời và công sức để đọc, góp ý, chỉnh sửa cho nội dung của cuốn sách này. Điều trị đích ứng dụng trong lâm sàng ung thư là một vấn đề mới và khó, tài liệu tiếng Việt chưa nhiều. Cuốn sách này lần đầu tiên được xuất bản, nên khó tránh khỏi các khiếm khuyết và thiếu sót. Tác giả rất mong nhận được ý kiến đóng góp của quý độc giả để lần tái bản sau được hoàn thiện hơn. MỤC LỤC Lời nói đầu Phần 1. MỘT SỐ CƠ SỞ KHOA HỌC ĐIỀU TRỊ ĐÍCH BỆNH UNG THƯ CƠ CHẾ PHÁT SINH UNG THƯ 1. Cơ sở gen liên quan đến ung thư 1.1. Các gen gây ung thư 1.2. Các gen kiềm chế khối u 1.3. Các gen sửa chữa DNA 2. Những biến đổi di truyền tác động đến ung thư 2.3. Những biến đổi di truyền trong ty thể 3. Di truyền ngoại lai 3.1. Những thay đổi trên phân tử DNA – hiện tượng methyl hóa 3.2. Những thay đổi trên phân tử histone 3.3. Các RNA không mã hóa 4. Ung thư do tác nhân ngoại sinh 4.1. Virus có vật chất di truyền là DNA 4.2. Virus có vật chất di truyền là RNA MỘT SỐ TIẾN BỘ TRONG CHẨN ĐOÁN PHÂN TỬ BỆNH UNG THƯ 1. Kỹ thuật xét nghiệm phân tử phát hiện gen liên quan bệnh ung thư 1.1. Lai huỳnh quang tại chỗ (Fluorescence in situ hybridization-FISH) 1.2. Phản ứng khuếch đại chuỗi (polymerase chain reaction – PCR) 1.3. Oligonucleotid microarray 1.4. Các kỹ thuật xác định tình trạng methyl hóa DNA 1.5. Phát hiện hoạt tính enzym telomerase bằng kỹ thuật khuếch đại lặp lại telomere (telomeric repeat amplification protocol-TRAP) 2. Xét nghiệm phân tử trong chỉ định điều trị đích bệnh ung thư CƠ CHẾ PHÂN TỬ CỦA ĐIỀU TRỊ ĐÍCH BỆNH UNG THƯ 1. Đại cương 2. Cơ chế phân tử của điều trị đích 2.1. Ức chế truyền tín hiệu 2.2. Ức chế chức năng thụ thể 2.3. Ức chế truyền tín hiệu trong bào tương 2.4. Ức chế chu trình tế bào 2.5. Các chất điều biến sự chết theo chương trình 2.6. Các tác nhân kháng tạo mạch 2.7. Các tác nhân kháng xâm lấn 2.8. Telomerase và các tác nhân tương tác telomere 2.9. Các tác nhân đích với COX và NSAID ĐIỀU TRỊ ĐÍCH BỆNH UNG THƯ 1. Một số phương pháp điều trị bệnh ung thư 1.1. Phẫu thuật 1.2. Xạ trị 1.3. Hóa trị 1.4. Điều trị đích (điều trị nhắm trúng đích, liệu pháp đích) 2. Điều trị nội tiết bệnh ung thư 2.1. Một số thuốc sử dụng trong điều trị nội tiết ung thư vú 2.2. Một số thuốc sử dụng trong điều trị nội tiết ung thư tuyến tiền liệt 3. Điều trị đích 3.1. Thuốc ức chế các gen kích thích tế bào phát triển 3.2. Thuốc phân tử nhỏ 3.3. Thuốc tác động theo cơ chế miễn dịch chủ động (miễn dịch trúng đích) và thuốc khác 4. Ca lâm sàng 4.1. Ca lâm sàng 1 4.2. Trường hợp lâm sàng 2 ĐIỀU TRỊ MIỄN DỊCH PHÓNG XẠ (RADIO IMMUNO THERAPY – RIT) TRONG UNG THƯ 1. Giới thiệu chung 2. Nguyên lý của điều trị miễn dịch phóng xạ (RIT) 3. Các đồng vị phóng xạ dùng trong RIT 4. Liều lượng hoạt độ phóng xạ dùng trong RIT 4.1. Phương pháp liều thấp không loại bỏ tuỷ (nonmyeloablative) 4.2. Phương pháp liều cao loại bỏ tuỷ (myeloablative) 5. Kháng thể dùng trong RIT 6. Một số yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả điều trị bằng RIT 7. Một số kháng thể đơn dòng gắn đồng vị phóng xạ ứng dụng trong lâm sàng 7.1. 90Y - Ibritumomab 7.2. Tositumomab gắn với 131I KHÁNG THUỐC TRONG ĐIỀU TRỊ ĐÍCH 1. Giới thiệu chung 2. Một số cơ chế và nguyên nhân gây kháng thuốc 3. Kháng thuốc TKI VÀ kháng thể đơn dòng 4. Kháng 131I ở bệnh nhân ung thư tuyến giáp thể biệt hóa 5. Môi trường xung quanh tế bào ung thư với hiện tượng kháng thuốc 6. Sự phục hồi quần thể tế bào ung thư sau điều trị 7. Tế bào gốc khối u và sự kháng thuốc Phần 2. ỨNG DỤNG ĐIỀU TRỊ ĐÍCH TRONG MỘT SỐ BỆNH UNG THƯ ĐIỀU TRỊ ĐÍCH TRONG UNG THƯ ĐẦU CỔ 1. Đại cương 2. Chẩn đoán 2.1. Triệu chứng lâm sàng 2.2.Triệu chứng cận lâm sàng 2.3. Chẩn đoán giai đoạn bệnh 3. Điều trị 3.1. Phẫu thuật 3.2. Điều trị hóa chất và xạ trị 3.3. Điều trị đích trong ung thư đầu cổ 4. Ca lâm sàng ĐIỀU TRỊ ĐÍCH TRONG U NÃO 1. Đại cương 2. Phân loại 3. Chẩn đoán 3.1. Triệu chứng lâm sàng 3.2. Triệu chứng cận lâm sàng 4. Điều trị đích: ĐIỀU TRỊ ĐÍCH TRONG BỆNH UNG THƯ TUYẾN GIÁP 1. Đại cương 2. Chẩn đoán 2.1. Triệu chứng lâm sàng 2.2. Triệu chứng cận lâm sàng 2.3. Chẩn đoán xác định 2.4. Chẩn đoán giai đoạn bệnh 3. Điều trị 3.1. Nguyên tắc điều trị 3.2. Các phương pháp điều trị ung thư tuyến giáp 3.3. Điều trị đích trong ung thư tuyến giáp thể biệt hóa 4. Ca lâm sàng ĐIỀU TRỊ ĐÍCH TRONG UNG THƯ PHỔI 1. Đại cương 2. Chẩn đoán 2.1. Triệu chứng lâm sàng 2.2. Triệu chứng cận lâm sàng 2.3. Chẩn đoán xác định 2.4. Chẩn đoán giai đoạn bệnh 3. Điều trị 3.1. Nguyên tắc 3.2. Các phương pháp điều trị 3.3. Điều trị đích trong ung thư phổi không tế bào nhỏ 4. Ca lâm sàng ĐIỀU TRỊ ĐÍCH TRONG UNG THƯ VÚ 1. Đại cương 2. Chẩn đoán 2.1. Triệu chứng lâm sàng 2.2. Triệu chứng cận lâm sàng 2.3. Chẩn đoán xác định 2.4. Chẩn đoán phân biệt 2.5. Chẩn đoán mô bệnh học (phân loại của Tổ chức Y tế thế giới 1981) 2.6. Chẩn đoán giai đoạn TNM theo Hiệp hội ung thư Hoa Kỳ (American Joint Committee on Cancer -AJCC) 2010 3. Điều trị 3.1. Nguyên tắc chung 3.2. Điều trị ung thư vú. 3.3. Điều trị đích trong ung thư vú 4. Ca lâm sàng ĐIỀU TRỊ ĐÍCH UNG THƯ THỰC QUẢN 1. Đại cương 2. Chẩn đoán 2.1. Triệu chứng lâm sàng 2.2. Triệu chứng cận lâm sàng 2.3. Chẩn đoán xác định 2.4. Chẩn đoán giai đoạn 3. Điều trị 3.1. Nguyên tắc chung 3.2. Các phương pháp điều trị 3.3. Điều trị đích trong ung thư thực quản ĐIỀU TRỊ ĐÍCH TRONG UNG THƯ DẠ DÀY 1. Đại cương 2. Chẩn đoán 2.1. Triệu chứng lâm sàng 2.2. Triệu chứng cận lâm sàng 2.3. Chẩn đoán xác định 2.4. Chẩn đoán giai đoạn 3. Điều trị 3.1. Nguyên tắc điều trị 3.2. Các phương pháp điều trị 3.3. Điều trị đích trong ung thư dạ dày 4. Ca lâm sàng ĐIỀU TRỊ ĐÍCH U MÔ ĐỆM ĐƯỜNG TIÊU HÓA 1. Đại cương 2. Chẩn đoán 2.1. Triệu chứng lâm sàng 2.2. Triệu chứng cận lâm sàng 2.3. Chẩn đoán phân biệt 2.4. Phân loại mô bệnh học 3. Điều trị 3.1. Phẫu thuật 3.2. Hóa trị kinh điển 3.3. Điều trị đích 4. Ca lâm sàng. ĐIỀU TRỊ ĐÍCH UNG THƯ TẾ BÀO GAN NGUYÊN PHÁT 1. Đại cương 2. Chẩn đoán 2.1. Chẩn đoán xác định 2.2. Chẩn đoán giai đoạn 2.3. Phân chia giai đoạn bệnh 2.4. Chẩn đoán phân biệt 3. Điều trị 3.1. Nguyên tắc điều trị 3.2. Điều trị đặc hiệu 3.3. Phối hợp điều trị 3.4. Điều trị làm chậm sự phát triển của (các) khối u 3.5. Điều trị triệu chứng (nâng đỡ) cho ung thư gan giai đoạn muộn. 3.6. Hóa trị 3.7. Điều trị đích ung thư gan 4. Ca lâm sàng ĐIỀU TRỊ ĐÍCH UNG THƯ ĐƯỜNG MẬT 1. Đại cương 2. Chẩn đoán 2.1. Chẩn đoán xác định 2.2. Phân loại 3. Điều trị ĐIỀU TRỊ ĐÍCH UNG THƯ TỤY 1. Đại cương 2. Chẩn đoán 2.1. Chẩn đoán xác định 2.2. Mô bệnh học 2.3. Chẩn đoán phân biệt 2.4. Chẩn đoán giai đoạn TNM theo Hiệp hội Ung thư Hoa Kỳ (American Joint Committee on Cancer - AJCC) năm 2010 Khối u nguyên phát (T): 2.5. Chẩn đoán giai đoạn 3. Điều trị 3.1. Phẫu thuật 3.2. Xạ trị 3.3. Hóa trị 3.4. Điều trị đích 3.5. Các liệu pháp giảm nhẹ triệu chứng ĐIỀU TRỊ ĐÍCH BỆNH UNG THƯ ĐẠI TRỰC TRÀNG 1. Đại cương 2. Chẩn đoán bệnh 2.1. Triệu chứng lâm sàng 2.2. Triệu chứng cận lâm sàng 2.3. Chẩn đoán xác định 2.4. Chẩn đoán giai đoạn bệnh 3. Điều trị 3.1. Nguyên tắc điều trị 3.2. Các phương pháp điều trị ung thư đại trực tràng 3.3. Điều trị đích trong ung thư đại trực tràng 3.4. Một số phác đồ hóa kết hợp kháng thể đơn dòng trong ung thư 4. Ca lâm sàng ĐIỀU TRỊ ĐÍCH TRONG UNG THƯ NỘI MẠC TỬ CUNG 1. Đại cương 2. Chẩn đoán 2.1. Triệu chứng lâm sàng 2.2. Triệu chứng cận lâm sàng 2.3. Chẩn đoán mô bệnh học 2.4. Chẩn đoán giai đoạn bệnh 3. Điều trị 3.1. Nguyên tắc điều trị 3.2. Chỉ định điều trị theo giai đoạn 3.3. Điều trị đích ĐIỀU TRỊ ĐÍCH TRONG UNG THƯ CỔ TỬ CUNG 1. Đại cương 2. Chẩn đoán 2.1. Triệu chứng lâm sàng 2.2. Triệu chứng cận lâm sàng 2.3. Chẩn đoán phân biệt 2.4. Chẩn đoán nguyên nhân 2.5. Chẩn đoán mô bệnh học 2.6. Chẩn đoán giai đoạn 2.7. Những xét nghiệm cận lâm sàng 3. Điều trị 3.1. Giai đoạn tiền xâm nhập 3.2. Giai đoạn xâm nhập 3.3. Điều trị đích trong bệnh ung thư cổ tử cung 4. Ca lâm sàng ĐIỀU TRỊ ĐÍCH UNG THƯ BUỒNG TRỨNG 1. Đại cương 2. Chẩn đoán 2.1. Triệu chứng lâm sàng 2.2. Triệu chứng cận lâm sàng 2.3. Chẩn đoán xác định 2.4. Chẩn đoán phân biệt 2.5. Chẩn đoán mô bệnh học 3. Điều trị 3.1. Nguyên tắc chung 3.2.Các phương pháp điều trị cụ thể 3.3. Điều trị đích ung thư biểu mô buồng trứng ĐIỀU TRỊ ĐÍCH UNG THƯ TUYẾN TIỀN LIỆT 1. Đại cương 2. Chẩn đoán 2.1. Triệu chứng lâm sàng 2.2. Triệu chứng cận lâm sàng 2.3. Chẩn đoán mô bệnh học 2.4. Chẩn đoán phân biệt 2.5. Chẩn đoán giai đoạn 3. Điều trị 3.1. Nguyên tắc điều trị 3.2. Phẫu thuật 3.3. Xạ trị 3.4. Điều trị hóa chất 3.5. Điều trị di căn xương 3.6. Điều trị đích 4. Ca lâm sàng ĐIỀU TRỊ ĐÍCH BỆNH ĐA U TỦY XƯƠNG 1. Đại cương 2. Chẩn đoán 2.1. Triệu chứng lâm sàng 2.2. Triệu chứng cận lâm sàng 2.3. Tiêu chuẩn chẩn đoán 2.4. Chẩn đoán giai đoạn theo Durie Salmon 3. Điều trị 3.1. Các phương pháp điều trị 3.2. Điều trị đích ĐIỀU TRỊ ĐÍCH BỆNH HODGKIN 1. Đại cương 2. Chẩn đoán 2.1. Chẩn đoán xác định 2.2. Chẩn đoán phân biệt 2.3. Chẩn đoán mô bệnh học 2.4. Chẩn đoán giai đoạn 3. Điều trị 3.1. Hóa trị 3.2. Xạ trị 3.3. Phẫu thuật 3.4. Điều trị đích trong bệnh Hodgkin 4. Ca lâm sàng ĐIỀU TRỊ ĐÍCH BỆNH U LYMPHO ÁC TÍNH KHÔNG HODGKIN 1. Đại cương 2.1. Chẩn đoán xác định 2.2. Chẩn đoán phân biệt 2.3. Chẩn đoán mô bệnh học 2.4. Chẩn đoán giai đoạn 3. Điều trị 3.1. Theo dõi sát bệnh nhân (Watch and wait) 3.2. Hoá trị liệu 3.3. Xạ trị 3.4. Phẫu thuật 3.5. Điều trị đích 4. Ca lâm sàng ĐIỀU TRỊ ĐÍCH BỆNH BẠCH CẦU MẠN DÒNG LYMPHO 1. Đại cương 2. Chẩn đoán 2.1. Triệu chứng lâm sàng 2.2. Triệu chứng cận lâm sàng 2.3. Chẩn đoán xác định 2.4. Chẩn đoán giai đoạn bệnh 3. Điều trị 3.1. Theo dõi giai đoạn sớm 3.2. Điều trị khi bệnh tiến triển 3.3. Điều trị đích bệnh bạch cầu mạn dòng lympho ĐIỀU TRỊ ĐÍCH TRONG BỆNH BẠCH CẦU MẠN DÒNG TUỶ 1. Đại cương 2. Chẩn đoán 2.1. Giai đoạn mạn tính 2.2. Giai đoạn tiến triển 2.3. Giai đoạn cấp 2.4. Tiêu chuẩn xác định giai đoạn tiến triển 3. Điều trị 3.1. Giai đoạn mạn tính 3.2. Giai đoạn tiến triển 3.3. Giai đoạn cấp ĐIỀU TRỊ ĐÍCH TRONG UNG THƯ HẮC TỐ 1. Đại cương 2. Chẩn đoán 2.1. Triệu chứng lâm sàng 2.2. Triệu chứng cận lâm sàng 2.3. Chẩn đoán xác định 2.4. Xếp loại giai đoạn (theo AJCC và UICC 2010) 3. Điều trị 3.1. Phẫu thuật 3.2. Điều trị bổ trợ 3.3. Xạ trị 3.4. Các phác đồ hóa chất 3.5. Điều trị đích ĐIỀU TRỊ ĐÍCH TRONG UNG THƯ PHẦN MỀM 1. Đại cương 2. Chẩn đoán 2.1. Triệu chứng lâm sàng 2.2. Triệu chứng cận lâm sàng 2.3. Chẩn đoán giai đoạn bệnh 3. Điều trị 3.1. Nguyên tắc 3.2. Phẫu thuật 3.3. Xạ trị 3.4. Một số phác đồ hóa chất điều trị ung thư phần mềm: 3.5. Điều trị đích ung thư phần mềm Giới thiệu sách
Tóm tắt sách
đại trực tràng